Sinagog hakkında bilgi vermeden önce Yahudilerin bu bölgeye nereden ve nasıl geldikleri hakkında biraz bilgi vermekte fayda vardır.
Bilindiği gibi Yahudiler tarih boyunca üç büyük sürgün yaşamışlardır.

Bunlar Asur,Babil ve Roma sürgünleridir. Kimi kaynaklara göre özellikle Diyarbakır Urfa ve Antep tarafına gelen Yahudilerin Asur sürgünü nden sonra geldiği söylense de tarihçilerin büyük bir kısmı bunların meşhur Babil Sürgünü sonrası bu bölgeye geldiklerini söylemektedirler.

Babil Sürgünü ya da Babil Esareti, Yehuda Krallığı'nın meşhur Babil kralı 2.

Nabukadnezar (Buhtunnasr) tarafından MÖ 598/7 ve MÖ 587/6 yıllarında fethedilmesi sonucu Yahudilerin Babil'e sürülmesi yani günümüzde daha çok Mezopotamya olarak bilinen özellikle Irak, Suriye ve Güneydoğu Anadolu Bölgesidir. Bu sürgün dönemi, MÖ 538'de Babil'in Persler tarafından fethedilmesi ile resmen sona ermiştir. Birçok Yahudi Kudus'e geri dönerken bulunduğu yeri terk etmeyen Yahudiler de vardır.

Bölgemizdeki Yahudiler de onlardandır.

Bölgemizdeki Yahudilerle ilgili resmi olarak pek fazla kaynak olduğu söylenemez.

Var olan kaynaklar da o dönemde buraya gelen batılı seyyahların notlarıdır.:

Günümüzde Çermik'te Yahudilerin yaşadığına kanıt olarak kalan tek yapı ilçenin Kale Mahallesinde bulunan sinagog'dur. Bu yapının tamamı siyah ve beyaz bazalt taşlarından inşa edilmiştir.

Bu sinagog hakkında bize en net bilgileri sinagogun İbranice yazılan kitabesi vermektedir.
Sinagogun inşaatı bittiğinde yazılan bu kitabeye göre İbrani takvimine göre 5176, Miladi takvime göre ise 1416 yılında bu yapının inşaatı bitmiştir.

Kitabenin çevirisi şöyledir:

"RAB'ın adıyla yapalım ve başaracağız. Bana yardım gökleri ve toprağı yaratan RAB'dandır.Girişin mübarek olsun, çıkışın mübarek olsun. Sinagogun bitişi.

"Onlar sevinç ve meserretle götürülecekler, Kral Sarayına girecekler."( Mezmurlar; Mezmur Bap 45 Ayet 15)

"Kadir olan Allah size merhamet ihsan etsin." (Tekvin Bap 43 ayet 14)"

ilçemizdeki bu sinagog geçmişte özel şahsa satılmış olup bugün ahır/depo olarak kullanılmaktadır. Bu durum pek şaşılacak bir durum değil bu ülkede camileri satıp ahıra çevirenler bile olmuşlardır.( Sinagogu satın alıp koruyan sahibine teşekkür etmek lazım. )

Çermik'teki Sinagog dışında Diyarbakır merkezde de bir Sinagog vardı. Sur'daki Sinagog, Arap Şeyh Caminin arkasında, Hasırlı Mahallesi Bahçecik Sokak 3. Çıkmaz'da bulunmaktaydı.

Yahudiler arasında, Hz. İlyas'a peygamberliğin yapının içindeki bir odada verildiği inancı vardır. Sinagogun içinde sürekli kapalı tutulan bu oda kutsal sayılırdı ve Haham dışında bu odaya başkasının girmesi günahtı.

Sinagog, Yahudilerin Diyarbakır'ı terk etmesinden sonra bir süre sahipsiz kaldı.

Daha sonra uzun bir süre ev olarak kullanılan bu yapı, 2015-2016 yılları arasında Sur'da yaşanan çatışmaların ardından birçok yapı gibi o da tarih sahnesinden silindi.

Umarım bir gün bu eserlerin kıymetini bilip sahip çıkarız.

Bu bölgedeki Yahudiler özellikle 93 Harbi olarak
bilinen Osmanlı-Rus savaşı sonrası yavaş yavaş bu bölgeyi terk etmeye başladılar bu süreci 1915'teki Ermeni tehciri takip etti. Son Yahudiler de 1948/49 yılında kurulan İsrail devletine göç etmişlerdir. Zengin olanları da Avrupa, Amerika ve İstanbul'a göç etmişlerdir. Son dönemlere kadar da Israil'de yaşayan 20 kadar Diyarbakır Yahudi yaşamaktaydı. Bir zamanlar Çermik'te 100 metre arayla Sinagog, Klise ve Camiler bulunuyordu.

Kozmopolit olan bu ilçe uzun yıllar bir arada kardeş gibi yaşayan değişik dinlere ve ırklara ait insanlar ne oldu da Avrupa, Amerika ve İstanbul'a göç etmişlerdir. Son dönemlere kadar da Israil'de yaşayan 20 kadar Diyarbakırlı Yahudi yaşamaktaydı. Bir zamanlar Çermik'te 100 metre arayla Sinagog. Klise ve Camiler bulunuyordu.

Kozmopolit olan bu ilçe uzun yıllar bir arada kardeş gibi yaşayan değişik dinlere ve irklara ait insanlar ne oldu da birbirine düşman oldu ve ne oldu da çok kültürlü yapıdan tek kültürlü bir yapıya dönüştü.

Kim nerede, nasıl bir hata yaptı diye oturup uzun uzun düşünmek lazım.